Invloed van klimaatverandering op mentale gezondheid

Directe gevolgen van klimaatverandering, zoals hittegolven en extreme weersomstandigheden, kunnen de mentale gezondheid en het welzijn schaden maar ook indirecte gevolgen, zoals verstoorde leefomstandigheden, kunnen een negatieve impact hebben. 

Huisvesting, werk, leefmilieu, inkomen, onderwijs, voedsel, water en welzijnsvoorzieningen zijn allemaal belangrijk voor een goede mentale gezondheid. Verstoren van deze factoren kan zowel direct (bijvoorbeeld voedselschaarste) als indirect (toename van psychologische stress, angst, wanhoop) invloed hebben op de mentale gezondheid. Verder fungeert klimaatverandering als een “risicovermenigvuldiger” voor mentale problemen. (Mentale) gezondheid en het welzijn van een individu hangen dus niet alleen af van persoonlijke factoren, maar worden voor een aanzienlijk deel mee bepaald door de samenleving en de omgeving waarin men leeft. Daarom is het zo belangrijk dat het beleid de juiste sociale en maatschappelijke omstandigheden creëert waarin mensen gedijen, en niet enkel ingrijpt bij ernstige mentale noden.

Klimaatverandering veroorzaakt een reeks emotionele en psychologische reacties zoals bezorgdheid, woede, angst, verdriet, stress, ontkenning, hopeloosheid en schuldgevoelens. Termen zoals ‘eco-angst’, ‘klimaatangst’, ‘ecodwang’, ‘ecologische rouw’ en ‘solastalgie’ beschrijven sterke emoties en leed veroorzaakt door klimaat- en ecologische crisissen. Deze reacties kunnen variëren van normale psychologische reacties op abnormale gebeurtenissen tot psychische stoornissen. Ook sterke “normale” psychologische reacties als angst, bezorgdheid kunnen mentaal erg uitputtend zijn zonder dat er sprake is van mentale ziekte. 

Individuele klimaatacties kunnen iemand een groter gevoel van controle en betekenis geven, maar ze kunnen ook schuldgevoelens veroorzaken als mensen zich persoonlijk verantwoordelijk voelen voor milieu- en klimaatproblemen.

Het best gekende verband is de relatie tussen hitte en mentale gezondheid waarbij vochtigheid de effecten van hitte kan versterken. Hoge temperaturen kunnen de slaap verstoren, gaan gepaard met hogere zelfmoordcijfers en een toename van interpersoonlijk geweld. Mensen met psychiatrische stoornissen (o.a. bipolaire stoornis, schizofrenie, zelfbeschadiging…) ervaren meer klachten en symptomen tijdens hittegolven waardoor hun sterfterisico toeneemt. Dit is soms te wijten aan de psychotrope medicatie die het vermogen van het lichaam om de lichaamstemperatuur te reguleren kan verstoren. Deze kwetsbare groep verdient meer aandacht bij waarschuwingen over risico’s tijdens hittegolven. 
Mensen met psychische stoornissen zijn oververtegenwoordigd onder daklozen, gevangenen en mensen met een slechte huisvesting, waardoor zij vatbaarder zijn.

Het doormaken van extreme weersgebeurtenissen (zoals een overstroming of bosbranden) wordt in verband gebracht met posttraumatische stressstoornis, depressie, angst, extreme psychologische stress en leed, middelengebruik en suïcidaliteit bij mensen van alle leeftijden. De psychologische en sociale gevolgen van klimaatgerelateerde rampen zijn niet altijd onmiddellijk zichtbaar, maar kunnen ook pas na enkele jaren duidelijk worden.   

Klimaatverandering vormt een bedreiging voor de biodiversiteit, die op zich belangrijk is voor het  leven en levensonderhoud, maar ook voor het emotioneel welzijn van mensen. Omgekeerd kunnen acties om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen vaak ook goed zijn voor het beschermen en herstellen van de biodiversiteit.

Groepen die in het bijzonder klimaatproblemen, en de daarmee samenhangende gevolgen voor de mentale gezondheid, kunnen ervaren zijn onder andere: kinderen en jongeren, ouderen, activisten, ouders of toekomstige ouders, mensen die rechtstreeks worden getroffen door klimaatverandering, mensen met een job die afhangt van klimaatomstandigheden, mensen die al mentale of lichamelijke gezondheidsproblemen hebben, mensen met een minder bevoorrechte sociaaleconomische status en mensen die een bijdrage willen leveren aan de samenleving en zorg willen dragen voor mens en natuur. 

Door hun snelle mentale ontwikkeling zijn kinderen en adolescenten bijzonder kwetsbaar voor stressfactoren op het gebied van geestelijke gezondheid en welzijn, en voor de directe en indirecte gevolgen van de klimaatverandering.

Geestelijke gezondheid moet meer aandacht krijgen in noodhulp en rampenbestrijding. Dit omvat actieve psychologische steun en uitgebreide praktische ondersteuning om secundaire stressfactoren te verminderen (bijvoorbeeld op vlak van huisvesting, financiële ondersteuning, enzovoort). Mentale gezondheid opnemen in noodhulp is echter onvoldoende. 

Enerzijds is een sterker klimaatbeleid nodig op alle niveaus, van lokaal tot wereldwijd, om de invloed van klimaatproblemen op mentale gezondheid en welzijn te verminderen. Dit beleid werkt beter als het transparant, inclusief en betrouwbaar is, en gebruik maakt van lokale kennis en gemeenschappen.

Anderzijds moeten we ook de algemene factoren die bijdragen aan een goede gezondheid en welzijn versterken. Bij de preventie van geestelijke gezondheidsproblemen is het belangrijk om naast (de impact van) risicofactoren die die geestelijke gezondheid bedreigen te verminderen, om ook beschermende gezondheidsfactoren (die bijdragen tot een ‘optimale’ geestelijke gezondheid) te versterken. Beschermende factoren zijn superbelangrijk: ze helpen mensen om steviger in het leven te staan én ze vormen een buffer tegen wat fout kan lopen. Op de website van Gezond Leven wordt dit uitgebreid uitgelegd.

Klimaatonrechtvaardigheid, waarbij degenen die het minst hebben bijgedragen aan de uitstoot van broeikasgassen het zwaarst worden getroffen, is een bron van terechte boosheid en verdriet en is tevens in strijd met het principe van “de vervuiler betaalt”. Jonge mensen en mensen met een minder bevoorrechte sociaaleconomische status leven dan ook in de schaduw van een klimaatcrisis die ze zelf niet hebben veroorzaakt.

Lawrance, Emma L et al. “The Impact of Climate Change on Mental Health and Emotional Wellbeing: A Narrative Review of Current Evidence, and its Implications.” International review of psychiatry (Abingdon, England) vol. 34,5 (2022): 443-498.

Het is volstrekt oneerlijk om een generatie jonge mensen te vragen om een groter psychologisch uithoudingsvermogen te ontwikkelen om de klimaatverandering het hoofd te bieden. Maar omdat de vorige generaties tientallen jaren niets hebben gedaan, wordt dit wel van hen gevraagd. We zijn het aan kinderen en jongeren verplicht om prioriteit te geven aan het beperken van klimaatverandering aan de bron, en tegelijkertijd te investeren in wetenschappelijk onderbouwde hulpmiddelen om hun mentale welzijn te ondersteunen in het licht van deze voortdurende crisis.

Hurley et al.